βάλε με σαν σφραγίδα στην καρδιά σου
σαν σφραγίδα στο μπράτσο σου
διότι δυνατός σαν θάνατος ο έρωτας
σκληρή σαν κόλαση η ζήλεια
οι φλόγες του
φλόγες φωτιάς
φλόγα παντοδύναμη (σελ. 197)

Το Άσμα ασμάτων, το ωραιότερο ερωτικό ποίημα όλων των εποχών, είναι μια λυρικοδραματική σύνθεση με θέμα τον πόθο δύο αποχωρισμένων εραστών και την επανένωσή τους. Παρά το έντονα ερωτικό του περιεχόμενο, είναι ενσωματωμένο στον εβραϊκό και χριστιανικό κανόνα, εφόσον  ερμηνεύεται ως αλληγορία του έρωτα του Θεού με το Ισραήλ για τους Εβραίους, της ένωσης του Χριστού με την Εκκλησία για τους χριστιανούς.

Στα ελληνικά αποδόθηκε για πρώτη φορά στην ελληνιστική γλώσσα από τους Εβδομήκοντα (Ο΄), ομάδα εβδομήντα δύο στην πραγματικότητα Ιουδαίων ελληνιστών της Αλεξάνδρειας, επί Πτολεμαίου Β′ του Φιλάδελφου  (309-246 π. Χ.). Από τότε, δεκάδες λογοτέχνες και ερμηνευτές έχουν ασχοληθεί με το κορυφαίο ποίημα. Οι απόψεις ωστόσο, τόσο για τον συγγραφέα όσο και για την εποχή που γράφτηκε το έργο, ποικίλλουν. Μελετάται επιπλέον ακόμη εάν αποτελεί ενιαίο κείμενο ή συρραφή ποιημάτων.

Ο ποιητής Ιωσήφ Βεντούρας στο βιβλίο του, Άσμα Ασμάτων, το εβραϊκό κείμενο και οι ερμηνείες του, (Νίκας, 2021), μεταφράζει εκ νέου το αριστουργηματικό κείμενο και, σε σύγκριση με τις περισσότερες έως τώρα ελληνικές εκδόσεις οι οποίες αποτελούν μεταγραφή της γλώσσας των Ο’, καινοτομεί. Γνωρίζοντας την εβραϊκή γλώσσα, (όπως άλλωστε και οι προκάτοχοί του μεταγραφείς Γιωσέφ Ελιγιά, Κωνσταντίνος Φριλίγγος, Κωνσταντίνος Καλλίνικος), αλλά ξεφεύγοντας από την ελεύθερη ποιητική απόδοση που δημιουργούσε ερωτηματικά σε σχέση με την αυθεντικότητα των εννοιών, μένει πιστός στο μασοριτικό κείμενο και μεταφράζει κατά λέξη και από τη μητρική του γλώσσα το Άσμα. Παράλληλα εμπλουτίζει τη μετάφραση με καίρια σχόλια.

Δίπλα στους νεοελληνικούς στίχους τοποθετεί τους εβραϊκούς και τη νεοελληνική τους προφορά, ενώ κάτω από κάθε ποιητική φράση ενσωματώνει σχόλια ραβίνων, χριστιανών θεολόγων και λογίων, τα οποία αντιστοιχούν σε διαφορετική ανάγνωση του ποιήματος: ερωτική, αισθησιακή, προσωπική, θεολογική του Ρασσί, (ακρωνύμιο του Γάλλου ραβίνου Shlomo Yitzchaki, 1040-1105), των κοσμικών ερμηνευτών Κωνσταντίνου Καλλίνικου, Αναστάσιου-Γρ. Θ. Ακρίδα, Χριστόφορου Ελ. Αρβανίτη, Χρήστου Γιανναρά.

Το βιβλίο συμπληρώνεται με εισαγωγικά σημειώματα του καθηγητή Εβραϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, Nicholas de Lange και της καθηγήτριας Συγκριτικής Θρησκευτικής Λογοτεχνίας στη Θεολογική Σχολή ΕΚΠΑ, Κίρκης Κεφαλέα. Διαθέτει Πρόλογο, Εισαγωγή του μελετητή, (αφορά τη σχέση του Άσματος με τον εβραϊκό μυστικισμό, τον παγανισμό, την ερωτική αιγυπτιακή και ερωτική ελληνική γυναικεία ποίηση, τη ραβινική, ρεαλιστική και φεμινιστική ερμηνεία), Σχόλια, Εικονογράφηση, Επίλογο, Παραρτήματα, Βιβλιογραφία. Ο γοητευτικός πλουραλισμός του βιβλίου επιδαψιλεύει θρησκευτικές και κοινωνικές συσχετίσεις, προβληματισμούς.

Η ερωτική συνεύρεση αποτελεί υποχρέωση και ιερή εμπειρία για την εβραϊκή θρησκεία. Σύμφωνα με την εβραϊκή θεολογία, η πνευματική αναζωογόνηση που προσφέρει το Άσμα ασμάτων, το καθιστά απαραίτητο στη Συναγωγή στο τέλος κάθε εβδομάδας. Οι ευσεβείς Εβραίοι πρέπει να καλοδεχθούν το Σάββατο, το οποίο παρομοιάζεται με νύφη που προσφέρει την πρώτη γεύση του παραδείσου. Το βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή ερωτικό πάθος συνδέεται στον Ιουδαϊσμό με την αναζήτηση της πνευματικής φώτισης και της γνώσης του Θείου, αντίληψη που ανευρίσκουμε και στους διαλόγους του Πλάτωνα, στον Χριστιανισμό, το Ισλάμ, την ποίηση του Μεσαίωνα.

έλα εραστή μου να βγούμε στα χωράφια

να ξαπλώσουμε σε θάμνους χέννας (7. 12, σελ. 187)

Με θεματικό πυρήνα τον έρωτα ο οποίος συνδέεται με τον κύκλο της ζωής, την Ανάσταση και τον Θάνατο, το Άσμα Ασμάτων εγκολπώνει υπαρξιακές αναζητήσεις. Εκθειάζει το σπέρμα που γονιμοποιεί και αναγεννά τη ζωή, αχνοφέγγει όμως στο βάθος τον θάνατο, εφόσον η ζωή προδικάζει νομοτελειακά το τέλος. Αποδεχόμενο επίσης την ισότητα του γυναικείου φύλου στη διεκδίκηση του έρωτα, μεταδίδει το ρηξικέλευθο, εφόσον η ελεύθερη ερωτική έκφραση της Σουλαμίτιδας, της γυναίκας του Άσματος, δεν ανευρίσκεται πουθενά αλλού στη Βίβλο και οι κοινωνικές συνθήκες της εποχής δεν επιτρέπουν μια γυναίκα να επιδιώκει την ερωτική συνεύρεση, να τρέχει στους δρόμους και να αναζητά τον εραστή της.

Πίσω από τον δημιουργό του Άσματος Ασμάτων, κατά τον Ιωσήφ Βεντούρα, κρύβεται μια ποιήτρια της ελληνιστικής εποχής και όχι ο βασιλιάς Σολομών, όπως αναφέρεται στον πρώτο στίχο του ποιήματος (Άσμα Ασμάτων που είναι του Σολομών). Μια ερωτευμένη σύζυγος ή Σουλαμίτισσα, η πρώτη στην παγκόσμια λογοτεχνία γυναίκα-υποκείμενο (άποψη και της ψυχαναλύτριας Julia Kristeva), μια γυναίκα αφανέρωτη, η οποία κάτω από το πέπλο της ανωνυμίας, με υψηλή ποιητικότητα, κατάφερε να αποδώσει την έντονη έλξη της προς τον άνδρα.

Σε συνέντευξή του αναφέρει: [i]

Στο μεγαλύτερο μέρος του Άσματος επικρατεί η φωνή της Σουλαμίτιδας η οποία μιλά για τον έρωτά της με έναν τρόπο που μόνο μια γυναίκα θα μπορούσε να εκφράσει. Ο προσεκτικός αναγνώστης του Άσματος συμπεραίνει ότι μόνο αν όσα αναφέρονται σε αυτό αποτελούν αποκυήματα ονείρου ή φαντασίωσης είναι δυνατόν να είναι συμβατά με την ιστορική περίοδο της γραφής του, που την τοποθετώ στους ελληνιστικούς χρόνους της Μέσης Ανατολής. Το ποίημα έχει επιρροές από την παράδοση της Σουμερίας, από τα επιθαλάμια τραγούδια μπροστά στους νυμφευόμενους, από τον Θεόκριτο, από την αιγυπτιακή ποίηση.

Μια γυναίκα που θα αποτολμούσε να γράψει ένα παρόμοιο ποίημα είναι φυσικό να μην το υπέγραφε με το όνομά της. Η πατριαρχική και ιδιαίτερα αυστηρή εβραϊκή κοινωνία της εποχής θα την καταδίκαζε και θα της επέβαλε πολύ σκληρή ποινή.

Ο Ι. Βεντούρας θεωρεί το έργο μονόλογο, γραμμένο από γυναίκα και με γυναικεία οπτική, όπως και προϊόν εν μέρει ονείρου και εν μέρει φαντασίωσης, με άλλα λόγια τέχνη. Η Τζούλια Κρίστεβα, (Julia Kristeva, 1941), επιθυμώντας να  προσδιορίσει δύο διαφορετικές πλευρές της γλώσσας, που όμως είναι πάντοτε παρούσες, χρησιμοποιεί τους όρους σημειωτικό και συμβολικό. Το συμβολικό συνδέεται με την εξουσία, την τάξη, τους πατέρες, τον έλεγχο, την καταπίεση. Αφορά τη λογική, το συνειδητό. Το σημειωτικό σχετίζεται με το ασυνείδητο, ένα πεδίο περιφερόμενων σημαινόντων και τυχαίων συνδέσεων, αυτοσχεδιασμών, ανακριβειών, ολισθημάτων της γλώσσας. Αφορά μια πιο χαλαρή σύνδεση με τα πράγματα, όπως γίνεται φανερή στα όνειρα και στην ποίηση. Όσα έγραψα είναι η νοσταλγία μου, είναι η δίψα μου που βγήκε από το πηγάδι των ονείρων μoυ, γράφει ο Ναζίμ Χικμέτ.

Μελετώντας εξάλλου τις ποικίλες ερμηνείες και βλέποντας και κενά που παρουσιάζουν τα οποία τις καθιστούν αθεμελίωτες σε πολλούς στίχους, πιστεύει πως δύσκολα θεμελιώνεται η αλληγορική προσέγγιση του Ποιήματος των ποιημάτων.

[…] Και εσύ, αναγνώστη μου, θα διακρίνεις στην ακραία κατάσταση που δημιουργεί ο ερωτικός πόθος τη θαυματουργή πνοή του Μεγαλοδύναμου Ενός, της Γενεσιουργού δηλαδή Δύναμης και της θαυμαστής ισορροπίας και αρμονίας στο Σύμπαν, όπου το φως, η φωτιά, η ζωή και ο θάνατος συνθέτουν ένα μαγικό χαλί με το οποίο ταξιδεύουμε στο Σύμπαν. Γραπωμένοι στα υφάδια του χαλιού αυτού σαν άλλοι Αλλαντίν, δεν θα μπορέσουμε ωστόσο να κατακτήσουμε αυτό το απροσδιόριστο και το αφανέρωτο για το οποίο τόσο πολύ πασχίζουμε σε όλη μας τη ζωή.

Μένει η γενεσιουργός δύναμη της ερωτικής ένωσης να είναι το μόνο μέσο που διαθέτουμε για την παρηγοριά μας, ώστε πιο θαρραλέα να αντιμετωπίσουμε τον θάνατο. (σελ. 208)

Η δίγλωσση έκδοση του Άσματος Ασμάτων από τον Ιωσήφ Βεντούρα, στηριγμένη στο αυθεντικό κείμενο του εβραϊκού κανόνα, με ανθολόγηση σχολίων που αφορούν την κοσμική, ραβινική και μυστικιστική ερμηνεία για κάθε στίχο χωριστά, συνιστά απόκτημα για την ελληνο-εβραϊκή γραμματεία. Φέρνει σε επαφή με τα λογοτεχνικά αρχέτυπα, ανοίγει ορίζοντες και πεδία έρευνας. Η μετάφραση των οκτώ κεφαλαίων του από τον καταξιωμένο ποιητή όχι μόνον αποδίδει τη σοφία, αλλά και τον λυρισμό, τα χρώματα, τη βουκολική εικονοποιία, το βάθος, την ευγένεια του συναισθήματος αυτού του ποιητικού αριστουργήματος.

Λίλια Τσούβα

[i] https://bookpress.gr/sinenteuxeis/ellines/14222-iosif-venturas-asma-asmaton (τελευταία πρόσβαση 24.3.2023)