Βιβλιοπαρουσίαση του Ιωσήφ Βεντούρας, IBBUR – Οι Εβραίοι της Κρήτης, 1900-1950, εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2019 στο περιοδικό "ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ"

Κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 στην Ελλάδα έκαναν την εμφάνισή τους οι πρώτες πιο συστηματικές μελέτες για τους Έλληνες Εβραίους. Το άνοιγμα στο πεδίο αυτό μελέτης ακολουθήθηκε από συνέδρια, βιβλία, άρθρα, ομιλίες, συνεντεύξεις, μαρτυρίες. Όσον αφορά τον 19 ο και τον 20ό αιώνα, το κύριο σώμα των μελετών που δημοσιεύτηκαν τα χρόνια αυτά αναφέρεται στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, δηλαδή στην πλειοψηφία των Εβραίων του ελλαδικού χώρου.

Έτσι έχουμε σήμερα μια εικόνα για τους Έλληνες Εβραίους· μια εικόνα που
παρουσιάζει τη ζωή των ανθρώπων εκείνων που έμεναν στη Μάνα του Ισραήλ, τη
σημερινή συμπρωτεύουσα. Άραγε η εικόνα αυτή είναι εξίσου αντιπροσωπευτική για τους εβραϊκούς πληθυσμούς που ζούσαν εκτός Θεσσαλονίκης;

Μπορεί ο εβραϊκός πληθυσμός της μεγαλύτερης βορειοελλαδίτικης πόλης να ήταν η συντριπτική πλειοψηφία, όμως η ίδια η κοινότητα της Θεσσαλονίκης ήταν μόλις μία από τις δεκάδες ανά την Ελλάδα. Για τον λόγο αυτό, οι ερευνητές έχουν πρόσφατα στρέψει το βλέμμα στις «μικρές κοινότητες», δηλαδή στη μελέτη των εβραϊκών πληθυσμών εκείνων που διέμεναν σε άλλα μέρη της Ελλάδας και συγκροτούσαν κοινότητες περιορισμένες, από μερικές εκατοντάδες έως μερικές χιλιάδες άτομα. Οι άνθρωποι αυτοί ζούσαν σε πόλεις με συσχετισμούς αρκετά διαφορετικούς από αυτούς που ίσχυαν στην Θεσσαλονίκη μέχρι την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Πληθυσμιακά, γλωσσικά, θρησκευτικά, φαίνεται ότι βίωναν μια καθημερινότητα διαφορετική από αυτήν των σεφαραδιτών της σημερινής συμπρωτεύουσας. Από μια οπτική, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η πρόσφατη στροφή προς τις μικρές αυτές κοινότητες ενδεχομένως να μας εισαγάγει, τελικά, στην ιστορία των Ελλήνων Εβραίων των εκτός Θεσσαλονίκης.

Το βιβλίο του Ιωσήφ Βεντούρα, Ibbur. Οι Εβραίοι της Κρήτης 1900-1950, με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, μιλάει στο ελληνικό ευρύ κοινό για το νέο αυτό πεδίο μελέτης των μικρών κοινοτήτων. Καταπιάνεται με τους Κρητικούς Εβραίους κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Και το κάνει με τρόπο απλό, με λόγο κατανοητό, και με 2σεβασμό στις μεθόδους και τη δεοντολογία της έρευνας. Είχαν προηγηθεί αμέσως πριν την κυκλοφορία του ορισμένες μικρές συγγραφικές απόπειρες για το θέμα, όμως το βιβλίο αυτό αποτελεί μακράν ένα υπόδειγμα για την επισκόπηση της ιστορίας των Κρητικών εβραίων στον 20ό αιώνα προερχόμενο από τα χέρια ενός μη ιστορικού.

Το βιβλίο έχει πέντε κεφάλαια τα οποία χωρίζουν, ταυτόχρονα, θεματικά και χρονολογικά τα 50 χρόνια που πραγματεύεται: από τις αρχές του αιώνα έως τα τέλη της δεκαετίας του ‘30· ο πόλεμος και η Κατοχή· ο εκτοπισμός των Κρητικών εβραίων· η οικογενειακή ιστορία του συγγραφέα την περίοδο της Κατοχής· τα αμέσως μεταπολεμικά χρόνια. Η λογική σε κάθε κεφάλαιο είναι ότι παρεμβάλλεται ελάχιστη κεντρική αφήγηση από τον συγγραφέα. Η αφήγηση, αντίθετα, εξελίσσεται με την παράθεση μαρτυριών από πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους, ανθρώπους που είχαν διαφορετικούς ρόλους εκείνη την περίοδο. Πρόκειται για μια προσπάθεια του συγγραφέα να μην παρέμβει στις μαρτυρίες, να αφηγηθεί με τον λόγο του υλικού του. Ταυτόχρονα, τόσο η μαρτυρία του ίδιου του Ιωσήφ, όσο και των υπολοίπων, συνοδεύονται από άφθονες παραπομπές σε φωτογραφίες, έγγραφα, δημοσιεύματα, επεξηγήσεις και βιβλιογραφία. Όλα αυτά τοποθετούνται στο τέλος του βιβλίου, σε παραρτήματα και, επομένως, δεν παρεμβαίνουν στην ροή της αφήγησης. Είναι για όσους αναζητούν περαιτέρω πληροφορίες και τεκμήρια για τα γραφόμενα. Σημαντικό είναι ότι ορισμένα από τα τεκμήρια έχουν δημοσιευτεί στο παρελθόν, όμως άλλα βλέπουν πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας.

Ο συγγραφέας έχει φροντίσει να μιλήσει με πολλούς ανθρώπους, πέραν όσων οι
μαρτυρίες υπάρχουν στο βιβλίο. Το τελευταίο δισέλιδο είναι αφιερωμένο στις ευχαριστίες κι εκεί μπορεί κανείς να διαπιστώσει τις επαφές του συγγραφέα με κόσμο που ερευνά με διάφορες ιδιότητες και με διαφορετικούς προσανατολισμούς τους Εβραίους της Κρήτης: απόγονοι Κρητοεβραίων, γείτονες και γειτόνισσές τους στην πόλη των Χανίων, άνθρωποι που συνέδραμαν στην σωτηρία τους. Έπειτα, ιστοριοδίφες και ιστορικοί, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, άνθρωποι που γνωρίζουν τον Ιουδαϊσμό, άνθρωποι που εργάζονται για τη διατήρηση της μνήμης και άλλοι που συντηρούν τα αρχειακά τεκμήρια. Μέσα από αυτό το μεγάλο δίκτυο που επιστράτευσε για να καταλήξει σε αυτόν τον τόμο, ο Ιωσήφ Βεντούρας συντόνισε πηγές γνωστές και άγνωστες για να παρουσιαστούν στον τόμο του αυτόν. Με άλλα λόγια, το βιβλίο αυτό προσφέρει μια εξαιρετική και αξιόπιστη επισκόπηση της τελευταίας πεντηκονταετίας της κρητοεβραϊκής παρουσίας. Δεν συνεισφέρει μόνο στην ιστορία των Ελλήνων εβραίων αυτή η δημοσίευση. Συνεισφέρει και στην ιστορία της Κρήτης.

Όμως, αυτό το βιβλίο δεν έχει σημασία μονάχα για τις πληροφορίες που μας παρέχει για τον πολιτισμό και την καθημερινότητα της Κρήτης εκείνη την περίοδο. Η συγγραφή του από τον συγκεκριμένο άνθρωπο αποτελεί από μόνη της προϊόν μιας συγκεκριμένης εποχής και τεκμήριο μιας μετάβασης. Ο Ιωσήφ Βεντούρας, όπως λέει ο ίδιος, «διατηρεί το θλιβερό προνόμιο να είναι ο τελευταίος εβραίος άνδρας που γεννήθηκε στην Κρήτη» πριν τον πόλεμο. Γεννήθηκε στα Χανιά, στο σπίτι της οικογένειας στη γειτονιά του Κουμ Καπί. Έφυγε σε ηλικία περίπου 4 χρονών, μέσα στην Κατοχή, κι έκτοτε έγινε ένας Κρητικός στην Αθήνα κι ένας Εβραίος που επιβίωσε. Για αρκετές δεκαετίες δεν επιδόθηκε σε καμία προσπάθεια να μοιραστεί δημόσια αυτήν την ιστορία. Για αρκετές δεκαετίες δεν μίλησε για τίποτα απ’ όσα μας προσκομίζει στο παρόν βιβλίο. Γιατί;

Η τραγική πραγματικότητα ότι κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εξοντώθηκαν δεκάδες χιλιάδες Έλληνες Εβραίοι ήταν κάτι που παρέμενε στη σιωπή για πολλές δεκαετίες  μεταπολεμικά. Ενώ οι ελάχιστοι που κατάφεραν να επιβιώσουν και προσπάθησαν να ανασυγκροτηθούν μετά τον πόλεμο γνώριζαν και συντηρούσαν οι ίδιοι τη μνήμη των δικών τους που χάθηκαν, η κυρίαρχη αφήγηση στη δημόσια σφαίρα της χώρας ελάχιστες αναφορές έκανε σε αυτήν την απώλεια. Οπωσδήποτε ήταν αρκετές οι διαπραγματεύσεις που εξελίχθηκαν τις μεταπολεμικές δεκαετίες σχετικά με το ποιες αφηγήσεις της δεκαετίας του 1940 θα επικρατούσαν δημόσια. Στο επίπεδο των απωλειών του πολέμου, ο δημόσιος λόγος μιλούσε για εκτοπισμένους και για εκτελεσμένους, αντιστασιακούς και άμαχους. Όχι, όμως, για τον ελληνοεβραϊκό πληθυσμό.

Το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για το θέμα τη δεκαετία τού 1990 πυροδότησε μια νέα
περίοδο. Μετά το 2000, επίσης, το θέμα πέρασε και στη δημόσια συζήτηση: κάποια άρθρα στον Τύπο, και έπειτα ορισμένες μελέτες για τη διάσωση μνημείων των πόλεων ως μέρος μιας νέου τύπου τουριστικής ανάπτυξης. Τέτοιες προσεγγίσεις άρχισαν να μιλούν για κάποιες από τις μη χριστιανορθόδοξες εκδοχές «ελληνικότητας» που είχαν περιπέσει σε λήθη: κατ’ αρχάς, για τους Εβραίους και τους Μουσουλμάνους ως κομμάτι της ελληνικής ιστορίας. Ακούστηκαν κάποια ακόμη ονόματα που ελάχιστα αναφέρονταν μέχρι τότε, οι Τσάμηδες, οι Αρβανίτες, οι Σαρακατσάνοι κλπ.

Η συμβολή τού Ιωσήφ Βεντούρα είναι προϊόν της παραπάνω εξέλιξης. Το 2001 εξέδωσε την ποιητική του συλλογή με τίτλο Τάναϊς, την πρώτη του δουλειά
εμπνευσμένη από την κρητοεβραϊκή του προέλευση. Ακολούθησαν έργα του εβραϊκής θεματικής: η ανθολογία Εβραίοι Ποιητές του Μεσαίωνα το 2005, η ποιητική συλλογή Κυκλώνιο το 2009. Πέρα από όσα έγραφε, το 2003 κλήθηκε να συμμετάσχει στην έκθεση που διοργάνωσε τότε το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος με τίτλο "Κρυμμένα παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχής" και η οποία παρέμεινε ανοιχτή για δύο χρόνια. Από αυτήν ακολούθησε η ιδέα δημιουργίας ενός ντοκιμαντέρ του Βασίλη Λουλέ, με τίτλο Φιλιά εις τα παιδιά, το οποίο έκανε πρώτη δημόσια προβολή στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης το 2011. Τόσο στην έκθεση, όσο και στο ντοκιμαντέρ ο Ιωσήφ είχε επιλεγεί ως ένα από τα παιδιά που επέζησαν της Κατοχής και των εκτοπίσεων χάρη στη βοήθεια που δέχτηκε από ανθρώπους που τον έκρυψαν.

Πριν λίγα χρόνια δόθηκε μία ακόμη αφορμή δημοσιότητας με την απόφαση του Διεθνούς Κέντρου Μνήμης Ολοκαυτώματος Yad Vashem, να τιμήσει τη μνήμη της γυναίκας που βοήθησε τον συγγραφέα να επιβιώσει στην κρυψώνα του, της Αθηνάς Βαρβατάκη. Μία γεμάτη ημέρα εκδηλώσεων με ευρεία απήχηση στο κοινό των Χανίων πραγματοποιήθηκε γι’ αυτόν τον σκοπό. Και όλα τα ενδιάμεσα χρόνια, ομιλίες σε σχολεία, συνεντεύξεις σε εφημερίδες, επαφές με κόσμο, όλα αυτά γέννησαν το βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα.

Ο Ιωσήφ, λοιπόν, δεν άρχισε να μιλά μόνος του για τους Εβραίους της Κρήτης. Το
έργο του είναι αποτέλεσμα όλης της παραπάνω πορείας του δημόσιου λόγου. Ο ίδιος μεταβαίνει σε διαφορετικές φάσεις μέσα από τη διαδικασία της αφήγησης:
ξεκίνησε ποιητικά, έπειτα μίλησε περιγραφικά, τώρα έγραψε με ερευνητική διάθεση. Όσοι και όσες τον διαβάζουν ενηλικιώνονται, προκαλώντας τις βεβαιότητές τους,εμπλουτίζοντας την κατανόησή τους. Στο Ibbur σκιαγραφείται η εβραϊκή παρουσία στην Κρήτη μέχρι το 1944. Υπάρχουν πολλά που δεν αναφέρονται: ποιοι εκμεταλλεύτηκαν την απώλεια των εβραίων συντοπιτών τους και με ποιους τρόπους· ποια πολιτική υπαγόρευσε τη σιωπή μεταπολεμικά· τι σήμαινε κατά τις επόμενες δεκαετίες το να είναι κάποιος Εβραίος, και μέσα από ποιες διαδικασίες έπρεπε να περάσει ο εβραϊσμός για να πάψει να παραπέμπει στον θάνατο. Ευχής έργο, στο επόμενο ανάλογο βιβλίο η συζήτηση να γίνεται σε ένα περιβάλλον όπου όσα δεν ειπώθηκαν με αυτήν την έκδοση, να
μπορούν να ειπωθούν τότε.

Κατερίνα Αναγνωστάκη
υποψήφια διδάκτορας Ιστορίας, Πανεπιστήμιο