Με τον ποιητή ΙΩΣΗΦ ΒΕΝΤΟΥΡΑ αποκλειστικά
για το Greek Reporter (http://greekreporter.gr/)
συνομιλεί η Zdravka Mihaylova
Όταν συνάντησα τον Ιωσήφ Βεντούρα στο σπίτι του, μεταξύ άλλων, μου μίλησε και για μια έκθεση ιδεών με θέμα «Το καράβι», γραμμένη τη δεκαετία του ’40 από ένα εβραιόπουλο, τον Μάρκο, από τα Χανιά με θέμα τη θάλασσα. Η ανάγνωσή της ήταν μια συγκλονιστική εμπειρία. Αρχίζει με τα λόγια: «Μ’ αρέσουν τα θαλασσινά ταξίδια…» και συνεχίζει με το πόσο πολύ το παιδί αυτό αγαπάει τη θάλασσα. Το κείμενο διαβάζεται σαν μια ζοφερή προφητεία, καθώς ο Μάρκος ήταν ένας από τους 238 εκτοπισμένους εβραίους που πνίγηκαν στα ανοιχτά της θάλασσας με την καταβύθιση του πλοίου «Ταναϊς», το οποίο τους μετέφερε προς τον Πειραιά για να συνεχίσουν στο δρόμο της εκτόπισης προς τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης….
Η ποίηση του Ιωσήφ Βεντούρα και ειδικά η συλλογή «Ταναϊς» καθρεφτίζει τα συναισθήματα, τις τύψεις, τις αμφιβολίες ενός επιζώντα χάρη και στην ανθρωπιά των συμπολιτών του Ελλήνων, όπως είδαμε πρόσφατα στην
κινηματογραφημένη μαρτυρία του στο ντοκυμαντέρ «Φιλιά εις τα παιδιά» του Βασίλη Λουλέ (2011) για την τύχη εβραιόπουλων που βρήκαν καταφύγια στην Κατοχή σε σπίτια χριστιανών συμπατριωτών τους. Η παραγωγή είναι του 2011 και δείχνει σπάνιες εικόνες της κατεχόμενης Αθήνας και Θεσσαλονίκης, μέσα από κινηματογραφικά αρχεία, ερασιτεχνικές ταινίες Γερμανών στρατιωτών και παράνομες λήψεις ελλήνων πατριωτών. Προβλήθηκε στα πλαίσια του Διεθνούς Φεστιβάλ Αρχαιολογικών ντοκυμανταίρ ΑΓΩΝ (2012). Πέντε μικρά Εβραιόπουλα, η Ροζίνα, ο Σήφης, η Ευτυχία, η Σέλλυ και ο Μάριος, στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ελλάδα που σώθηκαν από τον θάνατο χάρις σε οικογένειες χριστιανών, σαν «κρυμμένα παιδιά», αφηγούνται τις ιστορίες τους πως βρήκαν μέσα στην αγκαλιά των ξένων στοργική φωλιά μακριά από τη φρίκη του Ολοκαυτώματος.
Την Κυριακή 25 Νοεμβρίου, ώρα 11:00, στο κτήριο του Μουσείου Μπενάκη της οδού Πειραιώς 138 σε συνδιοργάνωση με το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος θα γίνει εκδήλωση και προβολή του βραβευμένου ντοκιμαντέρ του Βασίλη Λουλέ «Φιλιά εις τα παιδιά» (διάρκειας 115 λεπτά), ενώ αναμένεται η ταινία να προβληθεί σύντομα και στους κινηματογράφους. Χαιρετισμούς στην εκδήλωση με αφορμή την προβολή θα απευθύνουν ο διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη Άγγελος Δεληβοριάς και η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείο Ελλάδας Ζανέτ Μπαττινού. Την ταινία θα προλογίσει η Οντέτ Βαρών-Βασάρ, ιστορικός του Ανοιχτού Πανεπιστημίου. Μετά την προβολή θα ακολουθήσει συζήτηση με τον σκηνοθέτη.
Μου διηγηθήκατε την προσωπική σας ιστορία και τον τρόπο που επιζήσατε… Το 1942 κάτι κακό ετοίμαζαν οι Γερμανοί στην κατεχόμενη Κρήτη – μια ολική καταστροφή της εβραϊκής της κοινότητας – και ο πατέρας σας αποφάσισε να φυγαδεύσει την οικογένειά του από το νησί. Έτσι η Βεντούρα είναι η μόνη επιζήσασα από τον καταποντισμό του πλοίου «Ταναϊς» εβραϊκή οικογένεια της Κρήτης. Πού πέρασε τα υπόλοιπα χρόνια της γερμανικής κατοχής η οικογένειά σας;
Το 1941, η γερμανική εισβολή στην Κρήτη ανέτρεψε τις συνθήκες ζωής στο νησί και ενέσπειρε τον φόβο στους κατοίκους, ιδιαίτερα όμως στα μέλη της μικρής, αλλά πλούσιας σε παραδόσεις εβραϊκής κοινότητας.
Οι οικογένειες των γεννητόρων μου ήταν εύπορες, ασχολούνταν με το εμπόριο και ζούσαν εκτός της εβραϊκής συνοικίας. Τα άρρενα μέλη ζούσαν στην Κρήτη και τη Ζάκυνθο αιώνες και πιθανολογώ ότι ήλθαν στα νησιά αυτά σαν μετανάστες κατά τη διάρκεια της Ενετικής κατοχής των νησιών. Είχαν Ιταλικά διαβατήρια, τα οποία ανέγραφαν σαν τόπο προέλευσής τους τη Βενετία. Οι γονείς μου ήταν πολύ αγαπητοί στους Χριστιανούς συμπολίτες τους, οι οποίοι όταν χρειάστηκε βοήθησαν στη σωτηρία μας.
Το 1942 οι Γερμανοί ζήτησαν από την Εβραϊκή Κοινότητα έναν κατάλογο των μελών της και στον κατάλογο αυτόν εμφανίζονται όλα τα μέλη της οικογένειάς μου. Ο πατέρας μου ενημερώθηκε από έναν φίλο του που δούλευε σαν διερμηνέας στη Γκεστάπο για το φοβερό κίνδυνο που απειλούσε τους Εβραίους και έτσι αποφάσισε να φύγουμε για τον Πειραιά με ένα μικρό καΐκι που μετέφερε χαρούπια. Μαζί με την τετραμελή οικογένεια μας ήρθαν ο αδελφός του παππού μου που ήταν χήρος με τη νεαρή τότε κοπέλα, την Αθηνά, που τον φρόντιζε, η οποία παρόλο ότι ήταν Χριστιανή αποφάσισε να ακολουθήσει την οικογένεια στην περιπέτεια της. Δέκα ημέρες κράτησε ο πλους μας σε μια επικίνδυνη λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων θάλασσα, μέχρι να φτάσουμε στον Πειραιά.
Στην Αθήνα αρχικά μείναμε σε ένα σπίτι που είχε ο παππούς μου στην πλατεία Αττικής. Με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας η Αθήνα περιήλθε στη γερμανική δικαιοδοσία οπότε οι γονείς μας με άλλους συγγενείς (θείους και ξαδέλφια μας) κατέφυγαν στο χωριό Λιάτανη της Βοιωτίας και αργότερα βρήκαν καταφύγιο σε ένα σπίτι που νοίκιασαν στη συνοικία Ζωγράφου. Εκεί όμως δοσίλογοι συνεργάτες των Γερμανών μας εξεβίασαν και τότε χωρίσαμε. Η αδελφή μου κρύφτηκε στη Φιλοθέη στη φίλη της μητέρας μου Ευαγγελία Γεωργιάδου που είχε δύο κόρες, εγώ με την Αθηνά, η οποία με παρουσίαζε σαν νόθο παιδί της, πήγαμε στην Εκάλη στη βίλλα του φίλου του πατέρα μου Πετρόχειλου. Οι γονείς μου κρύφτηκαν στο σπίτι του καθηγητή του πιάνου της μητέρας μου Σφακιανάκη στον Αγιο Παντελεήμονα. Έτσι διασκορπισμένους και κρυμμένους μας βρήκε η απελευθέρωση τον Οκτώβρη του 1944.
Οι Εβραίοι των Χανίων συνελήφθησαν από τους Γερμανούς στις 20 Μαϊου 1944 και μαζί με μερικές οικογένειες που ζούσαν στο Ηράκλειο φυλακίστηκαν και στις 7 Ιουνίου του 1944 εγκλείστηκαν στα αμπάρια του πλοίου «Τάναϊς» όπου έμελλε να βρουν τον θάνατο δια πνιγμού μιας και το πλοίο αυτό βυθίστηκε ανοιχτά της Σαντορίνης. Από την Εβραϊκή κοινότητα της Κρήτης επέζησαν ελάχιστοι που δεν ήσαν στο νησί εκείνη την ημερομηνία, καθώς και μια γυναίκα που διέφυγε βοηθούμενη από τον Χριστιανό σύζυγό της που μόλις είχε νυμφευθεί.
Ποιές είναι οι μακρινές ρίζες και η καταγωγή της οικογένειάς σας;
Το γενεαλογικό μου δέντρο, έχει σχέση με την ενετική κατοχή της Κρήτης, η οποία διήρκησε από τον 13ο έως τον 17ο αιώνα. Πιθανολογώ ότι οι ιταλικές οικογένειες που έζησαν στην Κρήτη έφτασαν στο νησί μέσω Ζακύνθου στα τέλη του 15ου αιώνα ή στη διάρκεια του 16ου αιώνα προερχόμενες από την Ισπανία και αφού πέρασαν και διέμειναν για κάποιο διάστημα στην Ιταλία. Μέλη των οικογενειών αυτών επίσης διέμειναν στην Ζάκυνθο που βρισκόταν επίσης στα χέρια των Ενετών.
Σύμφωνα με μια άποψη, το όνομα Βεντούρα προέρχεται από το εβραϊκό επώνυμο Μπεν Τορά το οποίο οι πρόγονοι μου άλλαξαν σε Βεντούρα που είναι πολύ κοινό όνομα στην Ισπανία και την Ιταλία. Το οικογενειακό όνομα της μητέρας μου ήταν Κωνσταντίνη, καθώς πολλοί Εβραίοι τον Μεσαίωνα έπαιρναν το όνομα της πόλης που ζούσαν (Κωνσταντίνη είναι μια πόλη στην Αλγερία).
Έχετε εκδώσει πέντε ποιητικές συλλογές και μια έκτη βρίσκεται υπό έκδοση τώρα. Σύντομα πρόκειται να κυκλοφορήσει και σε αγγλική μετάφραση από εκδοτικό οίκο στην Καλιφόρνια. Έχουν χυθεί ποτάμια μελάνης για το πόσο η μνήμη σημαδεύει τη σχέση του εβραϊσμού με τον κόσμο και πόσο επικίνδυνα βαραίνει στη συνείδησή του για την ιστορία ακόμη από την εποχή της καταστροφής του Δεύτερου Ναού το 70 μ.Χ. Η έννοια του «ζαχόρ» (μνήμη) είναι θεμελιώδης στην εβραϊκή παράδοση. Η μνήμη της τραγικής μοίρας της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων, απ’ όπου κατάγεστε, στοιχειώνει την ποιητική σας συλλογή «Ταναϊς» (εκδ. Γαβριηλίδη, 2001). Η ποιητική σας δημιουργία αυτή φέρει το όνομα του πλοίου που βυθίστηκε από «συμμαχικά πυρά» στις 7 Ιουνίου του 1944 έχοντας στ’ αμπάρια του τους εκτοπισμένους ομοθρήσκους σας. Πέρα από τις αρετές της ποιητικής σας γραφής, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει και για αίσθημα ενοχής των επιζησάντων που διακρίνει πολλούς συγγραφείς που κατέθεσαν τις μαρτυρίες τους για το Ολοκαύτωμα.
Τα παιδιά που έζησαν κυνηγημένα και κρυμμένα στη διάρκεια της Κατοχής είναι βέβαιον ότι έχουν γραμμένες στο υποσυνείδητο τραυματικές εμπειρίες. Θυμάμαι να αισθάνομαι φόβο όταν ερχόμουν σε επαφή με τις αρχές του τόπου. Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στα επίκαιρα των κινηματογράφων έδειχναν ντοκιμαντέρ με σκηνές από τα στρατόπεδα και θυμάμαι τα κλάματά μου όταν έβλεπα αυτά τα φιλμ. Αποδίδω τη μελαγχολία μου, τον φόβο μου για το θάνατο και τις στιγμές κατάθλιψής μου σ’ αυτές τις εμπειρίες. Ωστόσο μεγαλώνοντας προσπάθησα να προστατέψω τον εαυτό μου, υψώνοντας έναν φράχτη σιγής και λήθης στη σκέψη μου. Όπως φαίνεται όμως, η πληγή έμεινε ζωντανή και όταν λίγο ανοίγει τότε ο πόνος είναι δυνατός. Όταν αποφάσισα να γράψω την ελεγεία «Τάναϊς» που αφιέρωσα στα παιδιά που πνίγηκαν κλειδωμένα στα αμπάρια του πλοίου χρειάστηκα να επιστρατέψω πολλές δυνάμεις και πιστέψτε με η διαδικασία της γραφής ήταν οδυνηρή. Κάποτε σκέπτομαι ότι ίσως η ειμαρμένη με προόριζε να σωθώ για να γράψω για τα παιδιά που χάθηκαν τόσο άδικα στον πόλεμο και όταν αναπολώ τις στιγμές της παιδικής μου ηλικίας δεν καταφέρνω να καταπνίξω έναν λυγμό μέσα μου.
Με ρωτάτε για ενδεχόμενη ενοχή που αισθάνομαι για τη σωτηρία μου. Πολλοί Εβραίοι γεννιούνται ενοχικοί γιατί φέρνουν στο κύτταρο τους τη μνήμη των διωγμών τους και των κατηγοριών αιώνων που τους φόρτωναν οι συμπολίτες τους. Όμως πιστεύω ότι αν σκάψω βαθειά στο υποσυνείδητό μου θα ανακαλύψω αυτή την ειδική ενοχή της σωτηρίας μου που με αφήνει να κάθομαι σε ένα συμβολικό κάθισμα κατηγορούμενου χωρίς να το αντιλαμβάνομαι. Είναι περίεργο – αν και στη διαδικασία της γραφής πολλές φορές συμβαίνει – ότι όταν συνέθετα το «Ταναϊς» και αργότερα το «Κυκλώνιο» (εκδ. Μελάνι, 2009) αισθανόμουνα πολλές φορές το χέρι μου να οδηγείται στο γράψιμο από κάποιον άλλον σαν να ήταν, κατά κάποιον τρόπο, μια αυτόματη γραφή. Πράγμα που σημαίνει ότι το υποσυνείδητο μου μιλούσε με έναν τρόπο που εγώ δεν ήλεγχα.
Το Γκόλεμ, σύμφωνα με την εβραϊκή λαογραφία, είναι το ανθρωπόμορφο ον φτιαγμένο από πηλό στο οποίο εμφυσούσαν ζωή με ένα ξόρκι από την Καμπάλά. Το πιο γνωστό Γκόλεμ, σύμφωνα με τον μύθο, είναι εκείνο που δημιούργησε ο Ραβί Ιούδα Λεβ από την Πράγα. Όταν το Γκόλεμ ξέφυγε από την κυριαρχία του δημιουργού του, το θανάτωσε σβήνοντας το πρώτο γράμμα από τη λέξη «emet» (αλήθεια), που την είχε γράψει στο μέτωπό του, κάνοντάς την έτσι «met» (πεθαμένος). Θα μπορούσαμε να δούμε κάποιον, έστω μακρινό παραλληλισμό, με την ετυμολόγηση της ελληνικής λέξης «α-λήθεια», δηλ. ότι το αληθινό είναι εκείνο που αντιστέκεται στη λήθη και στον θάνατο, εκείνο που αξίζει να μείνει ζωντανό στη μνήμη του ανθρώπου;
Μου κάνετε ερωτήσεις που αφορούν τον Εβραϊκό μυστικισμό. Σας δηλώνω ότι παρόλο ότι με ενδιαφέρει ιδιαίτερα η μελέτη των θρησκειών και ιδιαίτερα της Εβραϊκής παράδοσης, δεν έχω να προτάξω τίτλους σε ραβινικές σπουδές, πολύ δε περισσότερο σε ταλμουδικές ή καβαλιστικές. Ούτε είμαι θρήσκος καθ’ οιανδήποτε έννοια. Πιστεύω σε μια ανώτερη δύναμη και μ’ αρέσει το πως η Εβραϊκή θρησκεία και ιδιαίτερα η Καμπαλά τοποθετείται ως προς τον προσδιορισμό της. Σύμφωνα με την Καμπαλά, τα 22 γράμματα του εβραϊκού αλφαβήτου είναι τα θεμέλια της δημιουργίας. Η Καμπαλά δίνει μεγάλη σημασία στη διάταξη των γραμμάτων και της αριθμητικής τους αξίας. Η ιδέα του Γκόλεμ υπήρχε ήδη στην Ταλμουδική παράδοση. Η δημιουργία του Γκόλεμ προϋποθέτει αυτοσυγκέντρωση διαλογισμό και έκσταση και έχει κυρίως συμβολική σημασία με αναφορά στην ανάπτυξη ικανοτήτων ελέγχου των καταστροφικών δυνάμεων. Βέβαια στην Καμπαλά περιγράφεται ότι με την κατάλληλη διάταξη των γραμμάτων του ιερού αλφαβήτου, κυρίως των γραμμάτων των λέξεων των «ονομάτων» του Θεού, είναι δυνατόν να δοθεί ζωή σε ένα ειδώλιο, όχι όμως και ψυχή. Βρίσκω ενδιαφέροντα τον παραλληλισμό του θανάτου του Γκόλεμ (e-met) και την ετυμολογία της λέξης ‘α-λήθεια’, αν βέβαια συνδέσουμε τη λέξη λήθη με τον θάνατο.
Στην έκδοση «Εβραίοι ποιητές του Μεσαίωνα» (εκδ. Νεφέλη, 2005) ανθολογείτε ποιητές που έζησαν (6-15ο αιώνα) στη Μεσόγειο και έγραψαν στην εβραϊκή γλώσσα. Πρόκειται για μια απόπειρα προσέγγισης μιας άγνωστης, όπως γράφετε στον πρόλογο του βιβλίου, στον ελληνικό χώρο διανοητικής παράδοσης και δημιουργίας, η μελέτη της οποίας όμως φωτίζει πτυχές της ιστορίας της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Ποιες είναι αυτές οι πτυχές, όπως ο ρόλος του μεσαιωνικού αραβικού πολιτισμού, της Ανδαλουσίας, η ποίηση των τροβαδούρων, η ανάπτυξη του μυστικισμού στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Οξιτανία;
Πριν πάρα πολλά χρόνια είχα ξεκινήσει να μελετώ την ποίηση των τροβαδούρων στην Οξιτανία τον 12o αιώνα. Τότε μου δημιουργήθηκε η περιέργεια να μάθω για την ποίηση των Εβραίων εκείνη την εποχή και άρχισα να συλλέγω βιβλία από όλες τις γωνιές του κόσμου. Η κοσμική εβραϊκή ποίηση με γοήτευσε και αποφάσισα να μελετήσω την ιστορία της και να μεταφράσω μερικά ποιήματα. Η κοσμική ποίηση στα Εβραϊκά άρχισε να γράφεται τον 10ο αιώνα και ήταν βέβαια μια πρόκληση για τους θρησκευτικούς κύκλους της εποχής που θεώρησαν ότι βεβηλωνόταν η ιερή γλώσσα στην οποία μέχρι εκείνη την εποχή γράφοντα μόνον ύμνοι.
Δεν είμαι επαγγελματίας μεταφραστής και η γνώση μου της εβραϊκής γλώσσας είναι περιορισμένη. Άλλωστε με ενδιέφερε πάρα πολύ να ερευνήσω και να μάθω για την πιθανή διαμεσολάβηση των Εβραίων λογίων της Ανδαλουσίας στην μετάγγιση της αραβικής διανόησης στην Δυτική Ευρώπη. Στην Ανδαλουσία οι Άραβες και οι Εβραίοι είχαν γενικά πολύ καλές σχέσεις Είναι γνωστό ότι οι Άραβες φιλόσοφοι ξέθαψαν από τη λήθη τα κείμενα του Αριστοτέλη και ότι Εβραίοι μεταφραστές τα διέδωσαν στη Δύση Είναι επίσης βέβαιο ότι η Αραβική ποίηση επηρέασε την εβραϊκή κοσμική ποίηση καθώς και την ποίηση των τροβαδούρων του 12ου αιώνα.
Έτσι δημιουργήθηκε το βιβλίο μου «Εβραίοι ποιητές του Μεσαίωνα», που είναι το πρώτο στο είδος του που έχει γραφεί στην ελληνική γλώσσα. Φαίνεται πως η προσπάθειά μου είχα καλά αποτελέσματα μια και στο Ισραήλ ελληνομαθείς φιλόλογοι της εβραϊκής γλώσσας βρήκαν τις μεταφράσεις μου ιδιαίτερα επιτυχημένες. Το βιβλίο είναι δίγλωσσο γιατί πιστεύω πως κάθε απόδοση ποιήματος σε μια γλώσσα υποδοχής χρειάζεται απαραίτητα να τυπώνεται με αντικριστό το πρωτότυπο κείμενο στη γλώσσα προέλευσης. Είναι έτσι δυνατόν να ελεγχθεί η προσπάθεια και να αξιολογηθεί το καλό ή κακό αποτέλεσμα.
Να σταθούμε λίγο και στην περιοχή μας της Νοτιοανατολικής Ευρώπής. Τι ανάπτυξη είχε η εβραϊκή ποίηση στα Βαλκάνια την εποχή του Βυζαντίου όπου ανθούσαν πολλές εβραϊκές κοινότητες, σύμφωνα με τη μαρτυρία του περιηγητή Βενιαμίν της Τουδέλας, ο οποίος ταξίδεψε στα μέρη αυτά τον 12ο αιώνα;
Τον 12ο αιώνα στα Βαλκάνια η Ρωμανιώτες ποιητές εισήγαγαν την τεχνική της ανδαλουσιανής προσωδίας. Αξιόλογοι ποιητές όπως ο Σαμπετάι Χαβίβ μπεν Αβισάι από τη Βουλγαρία επηρεάστηκαν από τον Σολομών ιμπν Γκαμπιρόλ. Όπως φαίνεται ο ύμνος στη Συναγωγή συνέβαλε στη Χριστιανική εκκλησιαστική λειτουργία και στην ανάπτυξη της Βυζαντινής εκκλησιαστικής ποίησης.
Η ποιητική ανθολογία «Εβραίοι ποιητές του Μεσαίωνα» είναι δίγλωσση, με τα κείμενα στα εβραϊκά και τα ελληνικά αντικριστά. Με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνετε τους έλληνες σπουδαστές της εβραϊκής γλώσσας να απολαύσουν τα ποιήματα και στο πρωτότυπο. Στο εβραϊκό πνευματικό κέντρο είχατε οργανώσει και συντονίζατε ένα εργαστήρι για την Καμπαλά και εξετάζατε το πώς συνομιλεί με άλλους αρχαίους πολιτισμούς, όπως ο ελληνικός. Από ποιους χώρους προέρχονταν οι ενδιαφερόμενοι να παρακολουθήσουν το σεμινάριο αυτό;
Έχω ασχοληθεί λίγο με τον Εβραϊκό μυστικισμό και έχω διαβάσει αρκετά συγγράμματα μεγάλων ερευνητών και μελετητών, ωστόσο θεωρώ τον εαυτό μου μαθητή και πάντοτε έχω ερωτήματα για τα οποία αναζητώ απαντήσεις. Στο πλαίσιο των αναζητήσεών μου είχα οργανώσει στο χώρο του πνευματικού κέντρου της Εβραϊκής Κοινότητας της Αθήνας ένα εργαστήρι για τη μελέτη των βασικών εννοιών του Εβραϊκού μυστικισμού στο οποίο μετείχα ως ίσος μεταξύ ίσων με μοναδική αρμοδιότητα τον συντονισμό του. Στο εργαστήρι μετείχαν ενδιαφερόμενοι Εβραίοι (λίγοι) και πολλοί Χριστιανοί υψηλής στάθμης παιδείας (φιλόλογοι και φιλόσοφοι με διδακτορικό, ποιητές, αλλά και άνθρωποι που είχαν ενδιαφέρον για τα ζητήματα αυτά). Προσπάθησα να δημιουργηθεί μια δημιουργική συζήτηση με την παράλληλη ανάπτυξη κεφαλαίων της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας (Πυθαγόρας, Πλάτωνας, Νεοπλατωνικοί, Μανιχαϊσμός κ.λ.π.) Το εργαστήρι αυτό διήρκεσε τρία συνεχή χρόνια και είχε ιδιαίτερη επιτυχία.
Ο Γιώργος Σεφέρης μεταφράζει το 1965 το «Άσμα Ασμάτων» της Παλαιάς Διαθήκης και την «Αποκάλυψη» του Ιωάννη. Είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιεί τον όρο «μεταγραφή» και όχι μετάφραση. Τη θεωρεί περισσότερο ικανοποιητική για τον μεταγλωττισμό των αρχαίων κειμένων. Οι παρατηρήσεις του Σεφέρη στις εισαγωγές των δύο αυτών βιβλίων είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές για τις προθέσεις και τις απόψεις του ποιητή αναφορικά με τα αρχαία κείμενα. Ποιά είναι η άποψή σας για τη μεταφραστική στρατηγική αυτή; Έχοντας πρόσβαση στο πρωτότυπο κείμενο στα βιβλικά εβραϊκά, θα επιχειρούσατε εσείς το μεταφραστικό τόλμημα να καταπιαστείτε με το πιο ερωτικό ποίημα όλων των εποχών;
Δεν με ικανοποιεί η μεταγραφή του Άσματος Ασμάτων από τον Σεφέρη. Βέβαια, δεν είναι ο μόνος που προσπάθησε να μεταγράψει στα ελληνικά το ποίημα αυτό. Υπάρχουν πέραν της μετάφρασης των Ο΄ και της Παλαιάς Διαθήκης της Βιβλικής Εταιρείας, οι μεταφράσεις των Γιωσέφ Ελιγιά, του Λευτέρη Παπαδόπουλου και τελευταία των Μιχάλη Γκανά και Θάνου Κανδύλα. Καμιά από αυτές δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα επιτυχημένη. Το ποίημα αυτό χρειάζεται να αποδοθεί στα Ελληνικά με έναν τρόπο που αφενός μεν να διατηρεί τη μυστικιστική του πνοή με σεβασμό στην ακρίβεια της απόδοσης των εννοιών των λέξεων, αφετέρου να δημιουργηθεί ένα νέο ποίημα με αξιώσεις. Το εγχείρημα είναι εξαιρετικά δύσκολο και ομολογώ ότι ήταν πάντα και εξακολουθεί να είναι μια πρόκληση για εμένα να δοκιμάσω τις δυνάμεις μου σε μια νέα προσπάθεια μεταγραφής.